Από τη Μελόνι στη Φρεντέρικσεν: Πώς δεξιοί και αριστεροί «κλείνουν την πόρτα» στους μετανάστες, πού οφείλεται η στροφή της Ευρώπης

Όταν ο Νικόλα Προκατσίνι εξελέγη για πρώτη φορά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, πριν από έξι χρόνια, γράφουν σήμερα οι New York Times, πολλοί συνάδελφοί του δεν του έδιναν το χέρι και απέφευγαν ακόμη και να μοιραστούν το ασανσέρ μαζί του. 

Ως μέλος ενός μικρού, περιθωριακού κόμματος της άκρας δεξιάς στην Ιταλία, οι θέσεις του για το μεταναστευτικό αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και περιφρόνηση. «Το χέρι μου έμενε στον αέρα, γιατί δεν έδιναν το χέρι σε φασίστες» περιγράφει σαρκαστικά ο ίδιος, αναφερόμενος στον τρόπο που τον έβλεπαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Την ίδια ώρα, ακτιβιστές υπέρ των δικαιωμάτων των μεταναστών καλοδέχονταν στο Κοινοβούλιο και επευφημούνταν.

Σήμερα, όμως, το σκηνικό έχει αλλάξει δραματικά. Ο Προκατσίνι, στέλεχος των «Αδελφών της Ιταλίας», βλέπει πολλές από τις θέσεις του να γίνονται… mainstream. Η παράταξή του κυριαρχεί πολιτικά στην Ιταλία, με την Τζόρτζια Μελόνι στην πρωθυπουργία, ενώ ο ίδιος είναι πλέον πρόεδρος της ομάδας των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών -μιας ισχυρής φωνής στο Στρασβούργο και τις Βρυξέλλες.

Το νέο δόγμα: Πιο αυστηρή γραμμή από δεξιά και αριστερά

Η Ευρώπη ζει μια ιστορική στροφή. Η σκληρή στάση απέναντι στους παράνομους μετανάστες δεν είναι πια αποκλειστικό προνόμιο της ακροδεξιάς. Από τους κεντρώους μέχρι και τους παραδοσιακά αριστερούς ηγέτες, όλο και περισσότεροι τάσσονται υπέρ περιορισμών, αυστηρών συνόρων και μαζικών απελάσεων. Όπως λέει ο ειδικός Μάρτιν Χόφμαν, «υπάρχει πλέον μια ευρεία συναίνεση σχεδόν σε όλα τα πολιτικά στρατόπεδα: θα είμαστε πιο σκληροί».

Μετά το μεγάλο κύμα του 2015, όταν πάνω από 1.000.000 πρόσφυγες -Σύροι, Ιρακινοί, Αφγανοί- έφτασαν στην Ευρώπη, η πολιτική ατζέντα μετατοπίστηκε. Η άνοδος εθνικιστικών και λαϊκιστικών κομμάτων σε πολλές χώρες έσπρωξε ακόμη και παραδοσιακούς κεντρώους να σκληρύνουν τις θέσεις τους. Και παρόλο που οι αφίξεις μειώθηκαν -περίπου 20% φέτος σύμφωνα με τα στοιχεία της Frontex- το θέμα παραμένει εκρηκτικό.

Σήμερα, κράτη-μέλη και Ευρωπαίοι αξιωματούχοι επιδιώκουν νέες λύσεις, για να περιορίσουν τις ροές. Η Δανία, υπό την κεντροαριστερή Μέτε Φρεντέρικσεν, πρωτοστατεί με την πολιτική «μηδενικών» προσφύγων, που πλέον παρουσιάζεται ως πρότυπο ακόμη και από τον Γερμανό καγκελάριο Φρίντριχ Μερτς.

Η ιδέα της εξωτερικής ανάθεσης των αιτήσεων ασύλου σε τρίτες χώρες δεν θεωρείται πια ταμπού: η Ιταλία της Μελόνι θέλει να κρατά τους αιτούντες άσυλο στην Αλβανία, μέχρι να εξεταστούν τα αιτήματά τους, παρά το μπλοκάρισμα από Ιταλούς δικαστές. Ακόμη και η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν χαρακτήρισε την προσέγγιση αυτή «παράδειγμα δημιουργικής σκέψης».

Παράλληλα, η ΕΕ ενισχύει τη συνεργασία με χώρες όπως η Λιβύη και η Τυνησία. Όμως, οργανώσεις δικαιωμάτων προειδοποιούν για το τίμημα: το 2023 οι τυνησιακές αρχές εγκατέλειψαν μετανάστες στην έρημο, αναδεικνύοντας το «τεράστιο κόστος για τα ανθρώπινα δικαιώματα», όπως σημειώνει η Καμίλ Λε Κοζ του Migration Policy Institute Europe.

Ρωγμές στις θεμελιώδεις αρχές της Ευρώπης

Η αλλαγή αυτή αγγίζει ακόμη και τη βάση του ευρωπαϊκού νομικού οικοδομήματος. Πρόσφατα, η Μελόνι και η Φρεντέρικσεν παρουσίασαν κοινή επιστολή, την οποία συνυπέγραψαν ηγέτες από Αυστρία, Βέλγιο, Πολωνία και άλλες χώρες, ζητώντας να επανεξεταστεί η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επειδή, όπως λένε, «περιορίζει υπερβολικά» το δικαίωμα των κρατών να αποφασίζουν ποιοι θα απελαύνονται.

Την ίδια στιγμή, χώρες όπως η Πολωνία αναστέλλουν το δικαίωμα ασύλου στα σύνορά τους, επικαλούμενες «υβριδικό πόλεμο» από Λευκορωσία και Ρωσία που ενθαρρύνουν μεταναστευτικές ροές για να αποσταθεροποιήσουν την Ευρώπη.

Η αυστηρή ρητορική προκαλεί ανησυχία σε τοπικούς ηγέτες. Στο Σόποτ της Πολωνίας, η δήμαρχος Μαγδαλένα Τσαρζίνσκα-Γιάχιμ επισημαίνει πως η πόλη της στηρίζει εδώ και χρόνια Ουκρανούς εργάτες και πρόσφυγες πολέμου. «Συμφωνώ ότι τα σύνορα πρέπει να προστατεύονται», λέει, «αλλά κινδυνεύουμε να παρουσιάζουμε τους μετανάστες συλλήβδην ως εγκληματίες. Οι νόμιμοι μετανάστες είναι γείτονές μας -δεν είναι κακοποιοί».

Η ανησυχία αυτή αγγίζει ακόμη και παλιούς υπέρμαχους των σκληρών μέτρων. Ο Αλεξάντερ Ντάουνερ, πρώην ΥΠΕΞ της Αυστραλίας, θυμάται πώς η ΕΕ επέκρινε την Αυστραλία για το σχέδιο μεταφοράς αιτούντων άσυλο σε κέντρα κράτησης στην Παπούα Νέα Γουινέα. «Μου έκαναν διαλέξεις για το πόσο κακοί ήμασταν» λέει. «Σήμερα, η Φον ντερ Λάιεν το έχει υιοθετήσει».

Το στοίχημα: σύνορα ασφαλή ή αξίες σε κίνδυνο;

Η Ευρώπη αλλάζει. Τα σύνορα ασφαλίζονται όλο και πιο σφιχτά. Τα αιτήματα ασύλου μεταφέρονται μακριά από το ευρωπαϊκό έδαφος. Το μεταναστευτικό, για χρόνια σημείο αιχμής μεταξύ δεξιάς και αριστεράς, γίνεται τώρα κοινό έδαφος για κυβερνήσεις κάθε χρώματος.

Η μεγάλη ερώτηση είναι αν η ήπειρος θα μπορέσει να κρατήσει τις θεμελιώδεις αξίες της ανοιχτής κοινωνίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την ώρα που σηκώνει φράχτες και κλείνει περάσματα. Ίσως η απάντηση να φανεί όχι στα σύνορα, αλλά στις πλατείες, στα χωριά και στις πόλεις όπου οι μετανάστες -νόμιμοι ή όχι- ζουν, εργάζονται και μεγαλώνουν παιδιά. Για πολλούς Ευρωπαίους, ο διάλογος αυτός έχει μόλις αρχίσει.