Ύστερα από μήνες διαβουλεύσεων, τα κυριότερα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ενωσης κατέληξαν την περασμένη Παρασκευή σε πολιτική συμφωνία σχετικά με τον ευρωπαϊκό νόμο για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης.
Με την «πράξη για την ελευθερία των ΜΜΕ», που εισηγήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2022 η Κομισιόν, επιχειρεί να εξασφαλίσει ανεξαρτησία, πλουραλισμό, καθώς και διαφάνεια στη λειτουργία των μέσων, αλλά και καλύτερη συνεργασία των αρμόδιων αρχών μέσω ενός νέου ευρωπαϊκού συμβουλίου για τα ΜΜΕ.
Σύμφωνα με τη σχετική ανακοίνωση της Κομισιόν, «περιλαμβάνει άνευ προηγουμένου δικλείδες ασφαλείας στους δημοσιογράφους προκειμένου να μπορούν να ασκούν το επάγγελμά τους ελεύθερα και με ασφάλεια», ενώ διασφαλίζει παράλληλα ότι τα ΜΜΕ –δημόσια και ιδιωτικά– μπορούν να λειτουργήσουν πιο εύκολα εντός των συνόρων της εσωτερικής αγοράς της Ε.Ε., χωρίς αδικαιολόγητη πίεση, λαμβάνοντας υπόψη τον ψηφιακό σχηματισμό του χώρου των ΜΜΕ».
Πρόκειται επί της ουσίας για σχέδιο νόμου στο οποίο κατέληξαν οι εκπρόσωποι της Κομισιόν, του Συμβουλίου και του Κοινοβουλίου, ολοκληρώνοντας τις διαπραγματεύσεις για τον σχετικό φάκελο με προσωρινή συμφωνία, που εμπεριέχει ωστόσο κάποια αμφιλεγόμενα «σημεία». Εως την τελευταία στιγμή, άλλωστε, εκπρόσωποι των θεσμών συγκρούονταν σχετικά για το θέμα των παρακολουθήσεων, περιλαμβανομένης της χρήσης σχετικών λογισμικών, με κράτη – μέλη που έδιναν έμφαση στην προστασία της εθνικής ασφάλειας.
Κάποιες χώρες, μάλιστα, είχαν προηγουμένως προειδοποιήσει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ότι ξεπερνούσε την «εντολή» και τον ρόλο της σχετικά με τη ρύθμιση του τομέα στην Ε.Ε. Το τελικό κείμενο, πάντως, έχει «κενά» σε αρκετά σημεία, ενώ εκλείπουν αυστηροί κανόνες σε άλλα, κάτι που «αντανακλά» την αδυναμία του «μπλοκ» να αναλάβει συγκεκριμένες δράσεις.
«Αρκετοί θεωρούν ότι δεν μπορεί να υπάρξει κοινός νόμος για τα ΜΜΕ σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς δεν υπάρχει κοινή αγορά στον τομέα αυτόν. Εχουμε 27 διαφορετικές αγορές. Αλλά η αλήθεια είναι ότι, εάν τα ΜΜΕ αποτύχουν ως θεματοφύλακες της Δημοκρατίας σε μία, δύο ή τρεις χώρες, τότε θα αντιμετωπίσουμε τρομακτικό πρόβλημα σε ευρωπαϊκό επίπεδο», τόνισε η αρμόδια επίτροπος, Βιέρα Γιούροβα, σε συνέντευξη Τύπου αμέσως μετά την επίτευξη της πολιτικής συμφωνίας.
Τι προβλέπει
Για την προστασία δημοσιογράφων: το σχέδιο νόμου περιλαμβάνει μέτρα που αποσκοπούν στην αποτροπή παρακολούθησης των δημοσιογράφων, περιλαμβανομένων των freelancers, όταν ασκούν το επάγγελμά τους, καθώς και προστασία της ταυτότητας των πηγών τους. Τα μέτρα αφορούν και την εφαρμογή κατασκοπευτικών λογισμικών.
Οι εξαιρέσεις αφορούν την διενέργεια ερευνών από τις αρχές των κρατών μελών στη βάση προκαθορισμένης λίστας για σοβαρά εγκλήματα, όπως τρομοκρατία, δολοφονίες που θα απαιτούν όμως πρότερη έγκριση από δικαστή ή ανεξάρτητη αρχή. Οι δημοσιογράφοι που θα τεθούν υπό παρακολούθηση, θα ενημερωθούν μετά την ολοκλήρωση των ερευνών δίνοντας τους το δικαίωμα να αμφισβητήσουν την ανάγκη παρακολούθησής τους στο δικαστήριο. Το πιο αμφιλεγόμενο ίσως κομμάτι αυτού του θέματος αφορά την εξαίρεση για λόγους εθνικής ασφάλειας. Ωστόσο, η αναφορά στην «εθνική ασφάλεια» αφαιρέθηκε και αντικαταστάθηκε από λεκτική διατύπωση που τονίζει ότι ο νόμος σέβεται την εθνική ευθύνη των κρατών μελών της Ε.Ε, όπως άλλωστε προβλέπουν οι ευρωπαϊκές συνθήκες.
Για τον πλουραλισμό: το σχέδιο νόμου αναφέρει ότι τα κράτη μέλη της Ε.Ε θα πρέπει να σέβονται το δικαίωμα των αποδεκτών υπηρεσιών ΜΜΕ να έχουν πρόσβαση στον πλουραλισμό ενός ανεξάρτητου συντακτικού περιεχομένου και να διασφαλίζουν το πλαίσιο των κανόνων για έναν ελεύθερο, δημόσιο διάλογο.
Για συντακτική ανεξαρτησία: το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο ήθελε να επεκτείνει το άρθρο που αφορά στην διασφάλιση εκ μέρους των υπηρεσιών ειδήσεων και ΜΜΕ στην συντακτική ανεξαρτησία αποφάσεων για όλα τα μέσα ενημέρωσης, αλλά αντιμετώπισε αντιδράσεις εκ μέρους του Συμβουλίου. Ωστόσο, το προοίμιο του κειμένου ξεκαθαρίζει ότι αυτή η υποχρέωση αφορά κάθε περιεχόμενο που παράγεται από τα ΜΜΕ με πιθανή μεγάλη επίδραση στην κοινή γνώμη.
Για τα δημόσια ΜΜΕ: η πράξη νομοθετικού περιεχομένου εισηγείται μέτρα που διασφαλίζουν ότι τα δημόσια μέσα ενημέρωσης είναι λειτουργικά ανεξάρτητα από πολιτική επιρροή, με την καθιέρωση δικλείδων ασφαλείας σχετικά με την πρόσληψη και απόλυση από διοικητικές θέσεις.
Για το ιδιοκτησιακό καθεστώς: η συμφωνία περιλαμβάνει υποχρέωση των κρατών μελών να αναπτύξουν βάσεις δεδομένων σχετικά με την ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης στην επικράτειά τους.
Για κρατική διαφήμιση: το σχέδιο νόμου ορίζει ότι η κατανομή της δημόσιας χρηματοδότησης για διαφημίσεις θα πρέπει να ακολουθεί διαφανή, αντικειμενικά, αναλογικά και αμερόληπτα κριτήρια που θα πρέπει να τίθενται στη διάθεση του κοινού. Αρχικά, το Συμβούλιο πίεσε για εξαίρεση για τοπικές ή περιφερειακές αρχές με λιγότερους από 100.000 κατοίκους. Ωστόσο, οι ευρωβουλευτές αντέδρασαν θεωρώντας ότι δημιουργείται «κενό» σε ό,τι αφορά τη διαφάνεια. Κατέληξαν σε συμβιβασμό που προβλέπει ότι οι δημόσιοι φορείς θα πρέπει να δημοσιεύουν μέρος των σχετικών πληροφοριών για να αποφευχθεί η υπερβολική διοικητική επιβάρυνση.
Για συγκέντρωση της αγοράς: τα κράτη μέλη θα πρέπει να θεσπίσουν κανόνες στο εθνικό νομικό τους πλαίσιο που θα επιτρέπουν την αξιολόγηση σχετικά με τη συγκέντρωση της αγοράς στον χώρο των ΜΜΕ περιλαμβανομένων και εκείνων, που αφορούν διαδικτυακές πλατφόρμες, που εν δυνάμει επηρεάζουν τον πλουραλισμό καθώς και την ανεξαρτησία των δημοσιογράφων.
Για εξαιρέσεις ΜΜΕ: οι ευρωβουλευτές πίεσαν και κατόρθωσαν να συμπεριληφθεί διάταξη που απαιτεί από τις διαδικτυακές πλατφόρμες που θεωρούνται «συστημικές» βάσει της πράξης των ψηφιακών υπηρεσιών (DSA) να παρέχουν στα μέσα ενημέρωσης περίοδο «χάριτος» 24 ωρών για αναστολή των αποφάσεων εποπτείας περιεχομένου, που επηρεάζουν το συντακτικό τους περιεχόμενο. Τα μέσα ενημέρωσης θα πρέπει να έχουν συντακτική ανεξαρτησία από πολιτικά κόμματα και ξένες χώρες. Θεσπίστηκε μικρότερο χρονικό πλαίσιο για τις κρίσεις, που προβλέπονται στο πλαίσιο του μηχανισμού αντιμετώπισης κρίσεων της DSA. Η αποκαλούμενη «εξαίρεση των ΜΜΕ» δεν θα ισχύει όταν το περιεχόμενο έχει περιοριστεί ή ανασταλεί για να συμμορφωθεί με τις νομικές απαιτήσεις της ΕΕ.
Για ευρωπαϊκό συμβούλιο υπηρεσιών ΜΜΕ: το σχέδιο νόμου αντικαθιστά την ευρωπαϊκή ομάδα ρυθμιστικών αρχών για τα οπτικοακουστικά μέσα με ένα νέο ευρωπαϊκό συμβούλιο υπηρεσιών μέσων ενημέρωσης. Το νέο όργανο συγκροτήθηκε από τις εθνικές ρυθμιστικές αρχές ΜΜΕ για να διασφαλίσει τη συνεπή εφαρμογή του νόμου, καθώς – και σημαντικές γνωμοδοτήσεις για ευαίσθητα θέματα, όπως η συγκέντρωση της αγοράς. Ήδη έχουν προβλεφθεί μέτρα – μετά από πιέσεις κρατών μελών- για περιορισμό της επιρροής της Κομισιόν δεδομένου ότι θα παρέχει προσωπικό και γραμματεία στο εν λόγω συμβούλιο.
Κυρώσεις
Το μεγαλύτερο μέρος του νέου κανονισμού θα ξεκινήσει να εφαρμόζεται 15 μήνες μετά την έναρξη ισχύος του και τη δημοσίευσή του στην εφημερίδα της Ε.Ε. Αν και το σχέδιο νόμου δεν περιλαμβάνει συγκεκριμένα πρόστιμα, θα μπορούσε να αποφέρει μεγάλο κόστος σε κράτη μέλη που δεν θα ευθυγραμμιστούν με αυτό, όπως ανέφερε η αρμόδια επίτροπος, Βιέρα Γιούροβα υπονοώντας διαδικασίες επί παραβάσει. Η Κομισιόν άλλωστε μπορεί να παραπέμψει κράτη μέλη στο ευρωπαϊκό δικαστήριο, εάν δεν συμμορφώνονται με τους νέους κανόνες, διακινδυνεύοντας κυρώσεις. Η επίτροπος υπενθύμισε ότι το δικαστήριο θα παίξει βασικό ρόλο στην παρακολούθηση της εφαρμογής του νέου νόμου, περιλαμβανομένης και της παρακολούθησης δημοσιογράφων.
