Η 28η Οκτωβρίου είναι μία από τις μεγαλύτερες εθνικές εορτές της Ελλάδας, κατά την οποία γιορτάζουμε την επέτειο του «ΟΧΙ», που σηματοδοτεί και την ένταξη της χώρας μας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Τι συνέβη, όμως, στ’ αλήθεια στις 28 Οκτωβρίου του 1940 και ποια τα γεγονότα που οδήγησαν στο μεγάλο «ΟΧΙ» της Ελλάδας;
28η Οκτωβρίου – Το ιστορικό πλαίσιο
Ήδη από τη δεκαετία του 1910, η Ελλάδα και η Ιταλία είχαν αντικρουόμενα συμφέροντα, τόσο στην Αλβανία όσο και στα Δωδεκάνησα.
Ειδικότερα, η Αλβανία ήταν ένα προτεκτοράτο της Ιταλίας, κάτι που προκαλούσε την αντίδραση της ελληνικής πλευράς, η οποία ήθελε την προσάρτηση με τη Βόρεια Ήπειρο, όπου ιστορικά υπήρχαν συμπαγείς ελληνικές μειονότητες. Παράλληλα, η Ιταλία κατείχε τα Δωδεκάνησα από το τέλος του ιταλο-τουρκικού πολέμου, το 1912, και παρότι το 1919 είχε υποσχεθεί την παραχώρησή τους στην Ελλάδα, άλλαξε στάση μετέπειτα.
Ωστόσο, κατά την διακυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου και ιδίως μετά την υπογραφή του Συμφώνου Φιλίας Ρώμης το 1928, οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών ομαλοποιήθηκαν, μέχρι να τεταθούν εκ νέου περίπου μία δεκαετία αργότερα, κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η Ιταλία για αιώνες υπήρξε μία από τις λεγόμενες «Μεγάλες Δυνάμεις», με το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι να μιλά συχνά για την πρόθεσή του να δημιουργήσει μια νέα «Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», η οποία θα περιελάμβανε και την Ελλάδα.
Από το 1936, η Ιταλία με τη Γερμανία είχαν αρχίσει να αναπτύσσουν ιδιαίτερα φιλικές σχέσεις, οι οποίες μάλιστα επισφραγίστηκαν με επίσημη συνθήκη φιλίας που υπογράφηκε το ίδιο έτος και δέσμευε τα δύο κράτη να «επιδιώκουν μία κοινή εξωτερική πολιτική».
Επίσημα, όμως, η Ιταλία πήρε το μέρος των Δυνάμεων του Άξονα τον Ιούνιο του 1940, λίγους μήνες δηλαδή μετά την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος κηρύχτηκε το Σεπτέμβριο του 1939. Έτσι, τον Οκτώβριο του 1940, ο Μπενίτο Μουσολίνι έστειλε στην Ελλάδα ένα τελεσίγραφο, το οποίο ήταν καθοριστικό για τη μετέπειτα ιστορία του κράτους μας -και όχι μόνο.
Η απόφαση αυτή πάρθηκε για δύο βασικούς λόγους: αφενός, ο Ιταλός δικτάτορας επιθυμούσε να ενδυναμώσει τα συμφέροντα της Ιταλίας στα Βαλκάνια. Αφετέρου δε, ο Μουσολίνι ήθελε να αποδείξει στους Γερμανούς συμμάχους του Άξονα ότι μπορεί και ο ίδιος να οδηγήσει την Ιταλία σε ατρατιωτικούς θριάμβους, αντίστοιχους με εκείνους που είχε πετύχει το πρότυπό του Αδόλφος Χίτλερ.
28η Οκτωβρίου – Ποιος είπε το «ΟΧΙ»
Λίγο μετά τις 03:00 τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου του 1940 η ιταλική κυβέρνηση απέστειλε στην Ελλάδα τελεσίγραφο, με το οποίο απαιτούσε την ελεύθερη διέλευση του Ιταλικού στρατού από την Ελληνοαλβανική μεθόριο.
Το τελεσίγραφο αυτό ζητούσε από την ελληνική κυβέρνηση να επιτρέψει στον ιταλικό στρατό να καταλάβει κάποια στρατηγικά σημεία της Ελλάδας, (λιμένες, αεροδρόμια κλπ.), για ανάγκες ανεφοδιασμού και άλλων διευκολύνσεών τους, με πρόσχημα τη μετέπειτα προώθησή τους στην Αφρική.
Εκείνη την περίοδο, πολιτικός ηγέτης της χώρας μας ήταν ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος είχε αναλάβει την εξουσία μετά το πραξικόπημα του 1936. Ο ίδιος έλαβε το τελεσίγραφο, το οποίο του παραδόθηκε ιδιόχειρα στο σπίτι του, από τον Ιταλό Πρέσβη στην Αθήνα, Εμανουέλε Γκράτσι.
Μόλις διάβασε το κείμενο, ο Μεταξάς κοίταξε τον Γκράτσι και του απάντησε με μία φράση που έμεινε στην ιστορία: «Λοιπόν, αυτό σημαίνει πόλεμο», εκδηλώνοντας έτσι την αρνητική θέση επί των ιταλικών αιτημάτων. Η λακωνική αυτή απάντηση εξέφραζε το συναίσθημα του ελληνικού λαού, ο οποίος δεν επιθυμούσε να υποταχθεί και, πράγματι, μόλις μαθεύτηκαν τα νέα, κινητοποιήθηκε αμέσως βγαίνοντας στους δρόμους και φωνάζοντας αντι-ιταλικά συνθήματα. Η άρνηση της υποταγής αυτής, πέρασε στον τότε ελληνικό Τύπο με τη λέξη «ΟΧΙ», η οποία παραμένει εμβληματική.
Ο ίδιος ο Εμανουέλε Γκράτσι περιέγραψε την κοσμοϊστορική σκηνή το 1945, στα απομνημονεύματά του, γράφοντας:
«ΜΟΛΙΣ ΚΑΘΙΣΑΜΕ, ΤΟΥ ΕΙΠΑ ΟΤΙ Η ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΜΟΥ ΜΟΥ ΕΙΧΕ ΑΝΑΘΕΣΕΙ ΝΑ ΤΟΥ ΚΑΝΩ ΜΙΑ ΑΚΡΩΣ ΕΠΕΙΓΟΥΣΑ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΑΛΛΑ ΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΔΩΣΑ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ. Ο ΜΕΤΑΞΑΣ ΑΡΧΙΣΕ ΝΑ ΤΟ ΔΙΑΒΑΖΕΙ. ΤΑ ΧΕΡΙΑ ΠΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣΑΝ ΤΟ ΧΑΡΤΙ ΕΤΡΕΜΑΝ ΕΛΑΦΡΑ, ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΓΥΑΛΙΑ ΕΒΛΕΠΑ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΝΑ ΒΟΥΡΚΩΝΟΥΝ ΟΠΩΣ ΣΥΝΗΘΙΖΕ ΟΤΑΝ ΗΤΑΝ ΣΥΓΚΙΝΗΜΕΝΟΣ. ΟΤΑΝ ΤΕΛΕΙΩΣΕ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΜΕ ΚΟΙΤΑΞΕ ΚΑΤΑ ΠΡΟΣΩΠΟ ΚΑΙ ΜΟΥ ΕΙΠΕ ΜΕ ΦΩΝΗ ΛΥΠΗΜΕΝΗ ΑΛΛΑ ΣΤΑΘΕΡΗ ΦΩΝΗ: ‘ALORS, C’EST LA GUERRE!’ (Σ.Σ: ΛΟΙΠΟΝ, ΑΥΤΟ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΠΟΛΕΜΟ). ΤΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΑ ΟΤΙ Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΗΛΠΙΖΕ ΟΤΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΘΑ ΔΕΧΟΤΑΝ ΤΑ ΑΙΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΑΦΗΝΕ ΝΑ ΠΕΡΑΣΟΥΝ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΤΑ ΙΤΑΛΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΘΑ ΑΡΧΙΖΑΝ ΤΙΣ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΙΣ 6 ΤΟ ΠΡΩΙ. Ο ΜΕΤΑΞΑΣ ΜΕ ΡΩΤΗΣΕ ΤΟΤΕ ΠΩΣ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑ ΝΑ ΣΚΕΦΤΩ ΟΤΙ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΑΝ ΕΙΧΕ ΠΡΟΘΕΣΗ ΝΑ ΕΝΔΩΣΕΙ ΘΑ ΤΟΥ ΗΤΑΝ ΔΥΝΑΤΟΝ ΜΕΣΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΩΡΕΣ ΝΑ ΛΑΒΕΙ ΤΙΣ ΔΙΑΤΑΓΕΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΚΑΙ ΝΑ ΔΩΣΕΙ ΤΙΣ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΙΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΩΝ».
28η Οκτωβρίου – Τι ακολούθησε μετά το «ΟΧΙ»
Συνέπειες της άρνησης της ελληνικής κυβέρνησης να επιτρέψει την ελεύθερη διέλευση στα ιταλικά στρατεύματα ήταν η είσοδος της Χώρας στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και η έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940.
Συγκεκριμένα, ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος ξεκίνησε στις 05:30 τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου, με τα ιταλικά στρατεύματα να πραγματοποιούν αιφνιδιαστική εισβολή στην Ήπειρο. Σημειώνουμε ότι το τελεσίγραφο που έλαβε η ελληνική κυβέρνηση προειδοποιούσε για μία επερχόμενη επίθεση, ορίζοντας όμως ότι θα ξεκινούσε στις 6 π.μ. Το σχέδιο της ιταλικής πλευράς προέβλεπε την κατάκτηση ολόκληρης της Ελλάδας σε τρεις φάσεις.
Ο ελληνικός στρατός αντεπιτέθηκε με επιτυχία και ανάγκασε τον ιταλικό στρατό σε υποχώρηση. Μέχρι τα μέσα Δεκεμβρίου, οι ελληνικές δυνάμεις είχαν προωθηθεί στο ένα τέταρτο σχεδόν του εδάφους της Αλβανίας. Το Μάρτιο του 1941, οι Ιταλοί προσπάθησαν να αντεπιτεθούν, εντούτοις απέτυχαν, κατακτώντας μόνο μικρές εδαφικές εκτάσεις στην περιοχή βόρεια της Χειμάρρας.
Η νίκη επί των Ιταλών εξύψωσε το φρόνημα των Ελλήνων και υπήρξε μία στιγμή ενότητας, έπειτα από τα δύσκολα χρόνια της μικρασιατικής καταστροφής. Κι αυτό συνέβη, ακόμα κι όταν ο θρίαμβος επισκιάστηκε από την γερμανική κατοχή, λίγο αργότερα. Στην πραγματικότητα, η απόκρουση της ιταλικής εισβολής ήταν η πρώτη νίκη των Συμμάχων κατά των δυνάμεων του Άξονα, ανυψώνοντας έτσι το ηθικό όλων των λαών στη σκλαβωμένη Ευρώπη.
Μάλιστα, πολλοί είναι οι ιστορικοί που θεωρούν πως η νίκη των Ελλήνων επηρέασε την έκβαση ολόκληρου του πολέμου, καθώς υποχρέωσε τους Γερμανούς να αναβάλουν την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης, για να βοηθήσουν τους Ιταλούς, που έχαναν τον πόλεμο με την Ελλάδα. Η καθυστέρηση αυτή εξέθεσε το γερμανικό στρατό στο βαρύ ρωσικό χειμώνα, με αποτέλεσμα την ήττα στη Μάχη της Μόσχας που ακολούθησε.
28η Οκτωβρίου – Πώς καθιερώθηκε η γιορτή
Ο πρώτος εορτασμός της 28ης Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε ήδη στα χρόνια της Κατοχής, στις 28 Οκτωβρίου 1941. Η γιορτή έλαβε χώρα στον προαύλιο χώρο του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου έγιναν ομιλίες από τους φοιτητές, αλλά και από τον καθηγητή Κωνσταντίνο Τσάτσο, ο οποίος μάλιστα αρνήθηκε να κάνει μάθημα την ημέρα της επετείου με αποτέλεσμα να απολυθεί από το Πανεπιστήμιο.
Την επόμενη χρονιά, ο εορτασμός έγινε στην Πλατεία Συντάγματος, ενώ εκδηλώσεις και διαδηλώσεις έγιναν και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας. Μολονότι υπήρχε ανησυχία σχετικά με τις ενδεχόμενες αντιδράσεις των ιταλικών δυνάμεων της κατοχής, εν τέλει οι Ιταλοί δεν έκαναν σημαντικές παρεμβάσεις.
Σύμφωνα με τον εμβληματικό Έλληνα συγγραφέα, Ηλία Βενέζη, η τρίτη επέτειος του «ΟΧΙ» πραγματοποιήθηκε στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας, στην πλατεία Κοτζιά (ο Βενέζης ήταν τότε υπάλληλος της τράπεζας). Εντούτοις, γρήγορα κατέφθασαν οι Γερμανοί, -οι οποίοι πλέον είχαν την ευθύνη της αστυνόμευσης- και υποχρέωσαν τους συμμετέχοντες να σταθούν με τα χέρια ψηλά. Το ίδιο βράδυ, έστειλαν περίπου 20 από εκείνους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και κάποιοι από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ.
Επίσημα, η επέτειος γιορτάστηκε για πρώτη φορά στις 28 Οκτωβρίου του 1944, με παρέλαση ενώπιον του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου και από τότε γιορτάζουμε το «Έπος του ‘40», κάθε χρόνο με στρατιωτικές και μαθητικές παρελάσεις, καθώς και παραστάσεις και άλλα δρώμενα. / ieidiseis